Meningokoki to bakterie z gatunku Neisseria meningitidis zwane również dwoinkami zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Meningokoki występują w różnych odmianach, które fachowo określamy serogrupami.

Wśród 12 znanych serotypów meningokokowych,  sześć uważanych jest za chorobotwórcze.  Są to serotypy A, B, C, X, Y i W. Rozróżniamy je w oparciu o budowę otoczki wielocukrowej, która otacza komórkę bakteryjną. Meningokoki rozpowszechnione są w całym świecie, ale dystrybucja poszczególnych serotypów w różnych regionach geograficznych podlega niewyjaśnionym jeszcze prawom. W Polsce najczęściej występują zachorowania wywołane przez meningokoki należące do dwóch grup B i C (ponad 90 % wszystkich zachorowań). Podobną sytuację epidemiologiczną obserwowano prawie we wszystkich krajach europejskich. Różnice odstekowe zachorowań (na B i C) pomiędzy krajami europejskimi zależały od tego czy prowadzone tam były powszechne szczepienia przeciwko meningokokom C. Szczepionki te nie tylko zapobiegają zachorowaniu ale również w znacznym stopniu ograniczają nosicielstwo meningokokowe, przez co przy powszechnym stosowaniu chronią również osoby, które nie były szczepione. To zjawisko nazywamy odpornością stadną (populacyjną). W krajach takich jak Wielka Brytania, Holandia, Belgia zachorowania spowodowane meningokami C praktycznie zlikwidowano. Uzyskano to, nie tylko dzięki szczepieniu wszystkich dzieci w wieku do lat 2 ale również poprzez tzw. szczepienia wyrównawcze, które prowadzono akcyjnie w całej populacji w wieku do 18 lat a w WB nawet do 25 lat. W Polsce gdzie szczepienia przeciwko meningokokom C prowadzono tylko sporadycznie, z największą częstością w okresie , gdy pomiędzy rokiem 2006 i 2010 pojawiły się ogniska epidemiczne wywołane bardzo inwazyjnym szczepem meningokoka C i było głośno o sepsie w mediach, nie uzyskano odporności populacyjnej. W 2017 roku meningokoki C były nadal odpowiedzialne za blisko 30% zachorowań. W ostatnim dziesięcioleciu obserwujemy w Europie wzrost liczby przypadków wywołanych grupą Y, a ostatnio również W.

Choroby menigokokowe:

Meningokoki wywołują ciężkie inwazyjne zakażenia (drogą krwi) przebiegające w postaci  zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i/lub posocznicy (sepsy). Choroby te obarczone są bardzo wysoką śmiertelnością oraz wysokim odsetkiem trwałych powikłań. Często maja przebieg bardzo gwałtowny. Mogą prowadzić do śmierci zaledwie w kilka godzin. Decydujące znaczenie ma szybkie rozpoznanie i natychmiastowe wprowadzenie odpowiedniego leczenia.

Meningokoki mogą również wywoływać mniej niebezpieczne choroby: zapalenie gardła, płuc, ucha środkowego, osierdzia, wsierdzia, stawów i inne schorzenia.

Sposób zakażenia:

Dla zrozumienia sposobu rozpowszechniania się zakażeń meningokokowych najważniejsza jest informacja, że jedynym miejscem gdzie bytują meningokoki jest śluzówka nosogardzieli człowieka. Zatem źródłem zakażenia meningokokowego może być wyłącznie inny człowiek, który jest ich nosicielem. Transmisja meningokoków następuje drogą kropelkową w bezpośrednim kontakcie człowieka z drugim człowiekiem. Średnio około 10% ogółu populacji na świecie jest ich nosicielem. Nosicielstwo to może wzrosnąć w środowiskach zamkniętych (internaty, bazy wojskowe, więzienia), nawet do 80 – 100%. Niejasne jest nadal, dlaczego przy tak wysokim nosicielstwie meningokokowym  zachorowalność na IChM jest stosunkowo nieduża. Zatem, aby zachorować na IChM konieczna jest wcześniejsza kolonizacja nosogardzieli i nabycie nosicielstwa. Do zakażenia dochodzi najczęściej na skutek kontaktu z bezobjawowym nosicielem, rzadziej z osobą chorą.

Musimy sobie zdać sprawę z tego, że żyjemy w Europie, gdzie nie ma już barier granicznych i ograniczeń w podróżowaniu. Co roku miliony ludzi przemieszczają się pomiędzy krajami UE. Dotyczy to również Polaków. Wiele z pośród naszej młodzieży uczy się w szkołach lub studiuje na uczelniach zagranicznych. Równie dużo młodzieży z innych krajów Europy i świata przebywa choćby czasowo w Polsce. A jest to grupa wiekowa o najwyższym stopniu nosicielstwa meningokokowego, odpowiedzialna za szerokie rozprzestrzenianie się tych bakterii w populacji. Jest to zatem sytuacja całkowicie odmienna niż w przypadku pneumokoków, gdzie decydującą rolę w ich rozprzestrzenianiu się mają małe dzieci. Jak wynika z metaanalizy opublikowanej przez Lancet najwyższe nosicielstwo meningokokowe przypada na 19 rok życia ( średnio 23%) i utrzymuje się wysokie nawet do 25 roku życia. Inne badania nosicielstwa przeprowadzone w WB i Holandii wykazały, że skokowy (nawet trzykrotny) jego wzrost, z bardzo niskiego u małych dzieci, ma miejsce w wieku około 14 – 15 lat, czyli w okresie zmiany szkoły na poziom średni, a potem jeszcze bardziej dramatyczny wzrost nosicielstwa następuje zaraz po rozpoczęciu nauki na uczelniach wyższych, kiedy nosicielstwo to może wzrosnąć nawet do 60%. Pokazują to badania przeprowadzone na Uniwersytecie Nottingham w WB. Wiąże się to z tzw. ryzykownym zachowaniem: przebywaniem w zatłoczonych pomieszczeniach (kluby młodzieżowe, puby) czynnym i biernym paleniu, używaniu wspólnych szklanek i sztućców, intymnych pocałunków z licznymi partnerami.

Kto może się zarazić?

Na zakażenie meningokokami narażeni są wszyscy, niezależnie od płci czy wieku.

Jednak największe grupy ryzyka stanowią:

Dzieci przed ukończeniem szóstego roku życia, w porównaniu do innych grup wiekowych, są najbardziej podatne na zakażenie, ponieważ ich system odpornościowy nie jest jeszcze wystarczająco dobrze rozwinięty.

Objawy chorób meningokokowych:

Okres wylegania Choroby Meningokokowej wynosi od 2 do 7 dni.

Początek Inwazyjnej Choroby Meningokokowej, która ma postać zapalenia opon mózgowo- rdzeniowych i/lub sepsy, może imitować zwykłe przeziębienie, dlatego nie zawsze jest odpowiednio szybko rozpoznana. Może też mieć gwałtowny początek, wtedy na ogół przebieg jest bardzo ciężki. Choroba meningokokowa wymaga zawsze leczenia antybiotykami w warunkach szpitalnych, ważne jest aby leczenie było rozpoczęte jak najszybciej.

Scenariusz często bywa następujący. Pojawia się gorączka, czasem objawy grypopodobne: bóle stawów, mięśni, ból gardła. Pacjent zwykle nie zgłasza się do lekarza, przyjmuje leki przeciwgorączkowe, pozostaje w łóżku.
Gorączka wzrasta, pojawia się ból głowy, nudności/wymioty, czasem biegunka. Na skórze mogą się pojawić wybroczyny (drobne ciemnoczerwone zmiany) i większe wykwity o charakterze krwotocznym. Zmiany te nie bledną przy ucisku (tak jak w innych wysypkach), można to sprawdzić wykonując tzw. „test szklanki” –uciśniecie wykwitów szklanką nie zmienia ich zabarwienia. Taka wysypka o charakterze wybroczynowo-krwotocznym, uważana za charakterystyczną dla Inwazyjnej Choroby Meningokokowej i nasuwająca jej podejrzenie, występuje tylko u 10-50% chorych.

Objawy nasilają się, chory nie może swobodnie poruszać głową (występuje sztywność karku), jest coraz bardziej osłabiony i cierpiący, mogą wystąpić zaburzenia świadomości czy utrata przytomności.
U małych dzieci może wystąpić niepokój, rozdrażnienie, niechęć do brania na ręce czy przytulania (związane z przeczulicą skóry) albo przeciwnie – nadmierny spokój, apatia, brak zainteresowania otoczeniem.
W walce z chorobą meningokokową liczy się każda godzina, a nawet minuta. Tylko właściwe leczenie może uratować choremu życie i uchronić go przed powikłaniami. W przypadkach o bardzo szybkim, piorunującym przebiegu nawet antybiotyki zastosowane w pierwszych godzinach choroby, mogą nie być skuteczne.
Niepokojące statystyki:

Jedno na dziesięcioro dzieci z Inwazyjną Chorobą Meningokokową umiera w wyniku zakażenia meningokokami.
Co piąte dziecko po przebytej Inwazyjnej Chorobie Meningokokowej ma trwałe następstwa jak niedosłuch, zmiany w mózgu, napady drgawek czy utrata kończyn (amputacja z powodu zmian martwiczych).

Jak się chronić:

Profilaktyka zakażeń wywołanych przez bakterie Neisseria meningitidis grupy C polega przede wszystkim na szczepieniach ochronnych oraz przyjmowaniu antybiotyków profilaktycznie po kontakcie z osobą chorą.

Szczepienia przeciwko meningokokom grupy C, ACWY i B należą do szczepień zalecanych w obowiązującym w Polsce Programie Szczepień Ochronnych. Obowiązkiem lekarzy rodzinnych i pediatrów jest informowanie o nich rodziców pacjentów.

Szczepionki meningokokowe można podzielić na trzy grupy:

Szczepionki przeciwko menigokokom są szczególnie wskazane dla osób z grup ryzyka :

Pomimo obecnie obserwowanej stosunkowo niskiej zapadalności na IChM, biorąc pod uwagę dramatyczne skutki zachorowania, jeśli do takiego zachorowania dojdzie oraz fakt, że sytuacja epidemiologiczna jest zmienna i nie wiadomo czy w najbliższych latach zapadalność na IChM ponownie nie wzrośnie, szczepienia przeciwko meningokokom powinny być zalecane dla wszystkich, a szczególnie w grupach wiekowych o największej zapadalności tj.:

Broszura informacyjna meningokoki :

 

Pismiennictwo:

• Granoff DM, Harrison LH, Borrow R, Meningococcal Vaccines, Vaccines, Saunders Elsevier, 2008, 399-434
• Christensen H, May M, Bowen L, Hickman M, Trotter C, Meningococcal carriage by age: a systematic review and meta-analysis, Lancet Infect Dis, 2010, 10, 853-61
• Jeppesen C.A, Snape M.D., Robinson H i wsp., Meningococcal carriage in adolescents in the United Kingdom to inform timing of an adolescent vaccination strategy, Journal of Infection (2015) 71, 43-52
• Van Ravenhorst MB., Bijlsma MW, Van Houten MA I wsp., Meningococcal carriage in Dutch adolescents and young adults; a cross-sectional and longitudinal cohort study, Clinical Microbiology and Infection 23 (2017); 573.el-573.e7
• Ala’Aldeen D, Oldfield N, Bidmos F, Abouseada N, I wsp., Carriage of Meningococci by University Students, United Kingdom, Emerg Infect Dis, 2011, Sep; 17(9): 1761-1763
• MacLennon J, Kafatos G, Neal K I inni, Social Behavior an Meningococcal Carriage in British Teenagers, Emerging Infectious Diseases Vol 12, No. 6, June 2006
• 7, NeisVac C  Charakterystyka produktu leczniczego
• Meningitec Charakterystyka produktu leczniczego
• Nimenrix Charakterystyka produktu leczniczego
• Menveo Charakterystyka produktu leczniczego
• Bexsero Charakterystyka produktu leczniczego
• Trumenba Charakterystyka produktu leczniczego
• http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/index_p.html
• http://www.koroun.edu.pl/pdf/ICHM2016.pdf
• http://www.koroun.edu.pl/pdf/ICHM11-04.pdf
• http://www.koroun.edu.pl/pdf/ICHM_2015.pdf
• Bonanni P. Rationale for adolescent vaccination, 55th Annual Meeting of ESPID 2017
• Vetter V, Baxter R, Denizer G i inni, Routinely vaccinating adolescents against meningococcus: targeting transmission & disease, Expert Review of Vaccines, 2016 VOL. 15, NO. 5, 641–658
• Thompson M, Ninis N, Perera R I inni, Clinical Recognition of meningococcal disease in children and adolescents, Lancet 2006; 367: 397-493
• Christensen H, Hickmana M, Edmundsb W,J, Caroline L. Trotter C, Introducing vaccination against serogroup B meningococcal disease: An economic and mathematical modelling study of potential impact, Vaccine 31 (2013) 2638– 2646
• Christensen H, Irving T, KochJ, Trotter CL, Ultsch B, Weidemann F, Wichmann O, Hellenbrand W, Epidemiological impact and cost-effectiveness of universal vaccination with Bexsero® to reduce meningococcal group B disease in Germany, Vaccine 34 (2016) 3412–3419
• Christensen H, Trotter CL, Modelling the cost-effectiveness of catch-up ‘MenB’ (Bexsero)
• vaccination in England, Vaccine 35 (2017) 208–211
• Hepkema H, Pouwels KB, van der Ende A, Westra TA1, Postma M, Meningococcal Serogroup A, C, W135 and Y Conjugated Vaccine: A Cost-Effectiveness Analysis in the Netherlands, PLOS ONE, May 2013 | Volume 8 | Issue 5 | e65036
• Marcello Tirani M, Meregaglia M, Melegaro A
• Health and Economic Outcomes of Introducing the New MenB Vaccine (Bexsero) into the Italian Routine Infant Immunisation Programme, PLOS ONE | DOI:10.1371/journal.pone.0123383 April 13, 2015
• Lecocq H, Du Chatelet I i inni., Epidemiological imact and cost-effectivenes of introducing vaccination against serogroup B meningococcal disease in France, Vaccine 34 (2016) 2240-2250
• McNanara A.L, I wsp. High risk for invasive meningococcal disease among patients receiving eculizumab (Soliris) despite receipt of meningococcal vaccine. Morbid. Mortal. Wkly. Rep., 2017; 66
• ACIP, Vaccines to prevent meningococcal disease, Resolution No. 10/16-3